کد مطلب:2887 سه شنبه 15 تير 1389 آمار بازدید:975

گنجینه صوتی » سخنراني » براساس موضوع » تفسير و علوم قرآني

پاسخگويي قرآن به نيازهاي انسان معاصر 2

شبكه ولايت - تفسير و علوم قرآني

بسم الله الرحمن الرحيم

موضوع: پاسخگويي قرآن به نيازهاي انسان معاصر ـ قرآن و بهداشت روان
شبكه جهاني ولايت : 15 / 04 / 1389

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

آقاي نقوي
اعوذ بالله من الشيطان الرجيم، بسم الله الرحمن الرحيم، الحمدلله كما هو اهله الحمدلله رب العالمين و الصلاة و السلام علي اشرف الأنبياء و المرسلين حبيبنا و حبيب اله العالمين سيد الممجد و بشير مسدد المصطفي الأمجد أبي القاسم محمد و علي اهل بيت الطيبين الطاهرين المعصومين المظلومين لا سيما بقية الله في الأرضين امام زماننا هذا حجة ابن الحسن روحي و ارواح العالمين لتراب مقدمه الفداء و جعلنا من خير اعوانه و انصاره رب اشرح لي صدري و يسرلي امري و حلل عقدة من لساني يفقهوا قولي.
با عرض سلام، در خدمت بينندگان عزيز و محترم با برنامه اي از سري برنامه هاي پاسخگويي، پاسخگويي قرآن به نيازهاي انسان معاصر و با موضوع خاص امشب، قرآن و بهداشت روان در خدمت شما هستيم. مهمان امشب برنامه آقاي دكتر محمد علي رضايي اصفهاني كه مترجم و مفسر قرآن هستند، مي باشيم. در خدمت ايشان هم خسته نباشيد مي گوئيم و آقاي دكتر محمد علي رضايي اصفهاني سلام عليكم و رحمة الله.
استاد رضايي اصفهاني
سلام عليكم، بنده هم خدمت حضرتعالي و تمام بينندگان عزيز عرض سلام و ادب دارم.
آقاي نقوي
خيلي ممنون، متشكر. جناب آقاي دكتر رضايي اصفهاني در اول برنامه اگر صحبت خاصي با بينندگان عزيز و محترم داريد ما در خدمت شما هستيم بفرماييد.
استاد رضايي اصفهاني
بسم الله الرحمن الرحيم، همان طور كه مستحضر هستيد امروز، ديروز و امروز در حقيقت، جهان اسلام يكي از خدمتگزاران خودش را از دست داد، مرحوم علامه فضل الله (رحمة الله عليه) در لبنان دار فاني را وداع گفتند، يكي از علماي شيعه لبنان و يكي از علاقمندان به مكتب تشيع و مدافعان عظيم اسلام و مسلمين در آن سرزمين بودند؛ من به اين مناسبت خدمت شما و بينندگان محترم به ويژه مردم عزيز لبنان و شيعيان آن سرزمين عرض تسليت دارم. مرحوم علامه فضل الله صاحب تفسير بودند و چون برنامه ما هم برنامه تفسيري است اجازه بدهيد يك جمله يادي بكنيم از تفسير گرانمند ايشان. من وحي القرآن كه تفسيري با رويكرد اجتماعي و تربيتي است و براي همه مسلمان ها مفيد است.
آقاي نقوي
بله، خيلي ممنون. بنده هم از طرف خودم و شبكه جهاني ولايت در خدمت علماي لبنان و خانواده محترم آيت الله فضل الله تسليت عرض مي كنم، إن شاء ا... كه خدا درجات شان بلندتر بفرمايند. جناب آقاي دكتر، شما در جلسه قبل گفتيد كه يكي از رهكارهاي پاسخگويي قرآن به نيازهاي انسان معاصر نقش قرآن در تأمين بهشت، نقش قرآن در تأمين بهداشت رواني انسان معاصر هست، حالا عرض به حضور شما، چون اين موضوع خيلي مهم هست و واقعاً هم مردم نياز دارند و مردم مبتلا به هست به اين مسأله و خيلي مي خواهم كه در امشب برنامه سؤال هايي را در اين رابطه در خدمت شما مطرح كنم. سؤال اول بنده اين است كه تعريف بهداشت رواني چيست و چه اهميتي دارد؟
استاد رضايي اصفهاني
خواهش مي كنم، سؤال بسيار مهمي را مطرح فرموديد. بهداشت رواني را سازمان جهان، سازمان بهداشت جهاني اين گونه تعريف كرده اند؛ گفتند آن حالت رفاه كامل جسمي و رواني و اجتماعي انسان، نه فقط اين كه انسان بيمار نباشد بلكه رفاه كامل جسمي، رواني و اجتماعي داشته باشد، به عبارت ديگر اگر انسان گرفتار فشار رواني نباشد كه فشار رواني را گفته اند بيماري تمدن جديد است و در حقيقت گفته شده است كه مهمترين مسئله قرن ما مسئله فشارهاي رواني و اضطراب هايي است كه انسان گرفتارش مي شود و هسته مركزي بيماري هاست. پس راه نجات از فشارهاي رواني، استرس ها و اضطراب ها بهداشت رواني انسان است و لذا هم سازمان ملل متحد به اين مسئله خيلي اهميت داد چند سال پيش اصلاً يك سال را به عنوان سال تأمين بهداشت رواني در سطح بين المللي معرفي كردند و در كشورهاي متعددي از جمله ايران همايش ها و نشست هايي در اين زمينه برگزار شد. به هر حال بهداشت رواني را به معناي سلامت فكر و نشان دادن آن وضع مثبت و سلامت رواني انسان كه مي تواند موجب ايجاد تحول و پيشرفت و تكامل فردي و اجتماعي انسان بشود و در يك جمله بهداشت رواني عبارت است از رفاه كامل جسمي، رواني و اجتماعي. ولي من اجازه مي خواهم به اين تعريف سازمان بهداشت جهاني يك حاشيه اي بزنم، تكميلي بكنم و آن اين كه البته از منظر ما كه يك منظر قرآني است، به قصه نگاه مي كنيم، آن رفاه كامل جسمي، رواني و اجتماعي يك قيدي اضافه مي خواهد كه بگوئيم بهداشت رواني انسان آن بعد معنوي و اخلاقي انسان را هم بايد به آن اضافه كرد؛ يعني بگوئيم حالا كه رفاه كامل جسمي، رواني، اجتماعي و معنوي و اخلاقي انسان كه اين يك بهداشت رواني كاملي مي شود كه قرآن هم اشاراتي به آن دارد و در حقيقت مسئله قرن ماست.
آقاي نقوي
بله، ممنون، متشكر، آقاي دكتر رضايي، جناب آقاي دكتر رضايي.
استاد رضايي اصفهاني
خواهش مي كنم.
آقاي نقوي
همين طوري كه ما مي دانيم اسلام دين فطرت هست و از طرف پروردگار يك نعمتي هست براي رهنمايي انسان تا اين كه انسان بتواند يك زندگي اطميناني و يك زندگي بدون دردسري و يك زندگي كه واقعاً در آنجا انسان براي ديگران احترام داشته باشد و خودش مطمئن باشد را انجام بدهد. امروزه ما مي بينيم همه جاي دنيا، اطراف ما انسان هايي هستند كه مشكلات جدي دارند و مخصوصاً مشكلات رواني و الآن همه جاي دنيا سر و صدا همين طوري كه شما فرموديد صدا بلند هست كه حتي سازمان ملل جلسات متعددي گذاشتند. بنا بر اين كه اسلام دين فطرت هست و رهكارهايي را به ما نشان داده و قرآن براي رهنمايي بشريت و انسانيت نازل شده هست، عوامل فشارهاي رواني انسان در عصر حاضر چيست؟
استاد رضايي اصفهاني
در مورد عوامل فشارهاي رواني روانشناسان و روان كاوان مطالب متعددي را مطرح كرده اند كه من به 10 مورد آنها اشاره مي كنم كه البته بسياري از اين ها، قرآن كريم و روايات اهل بيت (عليهم السلام) برايش راهكار دارند كه در ادامه بحث اشاره خواهم كرد.
اولين عامل فشار رواني براي انسان معاصر به هم خوردن تعادل حياتي است كه گاهي اوقات احساس خستگي، ناخوشي، استرس ها، حالا فرموده مرد و زن در اين زمينه فرق مي كند، يك وقت انسان بيمار مزمني مي شود يك وقت مثلاً خانمي عرض كنم وضعيت وضع حمل دارد؛ اينها همه باعث مي شود كه آن تعادل حياتي شان به هم بخورد و گرفتار اضطراب و فشار رواني بشوند. دوم اين موقعيت شغلي و منزلت اجتماعي افراد است كه گاهي اين وقتي كه آن نقش سازماني و موقعيت شغلي افراد به خطر مي افتد افراد گرفتار فشارهاي رواني مي شوند و سوم بحران هاي خانوادگي است كه بسيار مهم است و قرآن راهكارهاي خوبي برايش ارائه كرده؛ بحران هاي خانوادگي مثل طلاق يا احياناً از دست دادن همسر يا فرزند يا مشكلات اقتصادي، بحران هاي اقتصادي كه در يك خانواده پيدا مي شود و چهارمين عامل فشار رواني محيط است، محيط گاهي اوقات محيطي كه مقررات انعطاف ناپذيري داشته باشد يا آلودگي هاي صوتي تصويري، آلودگي هوا و همچنين مهاجرت، وقتي كه انسان از يك سرزميني به يك سرزمين ديگر مي رود ممكن است در سرزمين جديد تحت فشار رواني قرار بگيرد و پنجمين عامل از عوامل فشار رواني سياست است كه گاهي اوقات سياستمداران تحت تأثير فشارهاي رواني قرار مي گيرند كه در اثر فشار كاري آنها يا رابطه مثلاً افراد سلطه گر با سلطه پذير يا جنگ هاي رواني، شايعه پراكني هايي كه در فضاي سياسي مي شود، بحران هاي سياسي و اقتصادي كه براي دولت مردان پيدا مي شود اين هم يكي از عوامل فشار هاي رواني است و ششم شخصيت افراد است كه ممكن است شخصيت افراد آدم هاي بدبين يا وسواسي باشند؛ خود بدبيني و وسواسي بودن و وسوسه ها ممكن است انسان را گرفتار فشار و اضطراب بكند و هفتم دو دلي ها و ترديدهايي كه در انسان هم در مسائل اعتقادي و غير اعتقادي ممكن است به وجود بيايد و انسان را گرفتار اضطراب بكند و هشتم از عوامل فشار رواني احساس خلع اخلاقي است كه ممكن است انسان نتواند آن مشكلات اخلاقي خودش را حل بكند، احساس گناه بكند و همين موجب بشود كه گرفتار اضطراب و دلهره و فشار رواني بشود و نهم احساس خلع معنوي است كه اين در عصر ما خيلي به چشم مي خورد؛ يعني انسان احساس تنهايي بكند، احساس باطل بودن بكند، بي هدفي در زندگي و بي معنا بودن زندگي، عدم ارتباط با خالق است و كسي كه بتواند به او تكيه بكند، ارتباط نداشتن با خدا، اينها خلع هاي معنوي را براي انسان به وجود مي آورد و دهمين عامل كه در اينجا به آن اشاره مي كنم مسئله باورهاي اعتقادي است كه گاهي اوقات باورهاي اعتقادي هم انسان را گرفتار فشارهاي رواني اضطراب مي كند مثلاً ترس از مرگ يا كه، يا مثلاً انسان نداند بعد از مرگ چه اتفاقي خواهد افتاد يا تصورات نادرستي داشته باشد و گاهي اوقات ممكن است اعتقادات، اعتقادات غير صحيح، انحرافي يا خرافي باشد و فشارهاي مسئوليت و تكليف اينها مي تواند به انسان فشار رواني وارد بكند كه البته قرآن در مورد اينها راهكارهايي را به صورت كلي ارائه داده كه در ادامه بحث اگر فرصت شد خدمت تان عرض خواهم كرد.
آقاي نقوي
در خدمت شما هستيم، آقاي دكتر، جناب آقاي دكتر رضايي بعد از اين كه اين عوامل، فشارهاي رواني بر انسان را مطرح فرموديد، سؤال بعدي كه مطرح مي شود ارتباط شفاء بودن قرآن و بحث بهداشت رواني چيست؟
استاد رضايي اصفهاني
بله، همين طور كه مستحضر هستيد قرآن كريم خودش را شفاء معرفي كرده، يعني در حقيقت خداوند تبارك و تعالي از طريق وحي به پيامبر اسلام قرآن را به عنوان شفاء معرفي مي كند؛ در سوره اسراء آيه هشتاد و دوم مي فرمايد: «وَ نُنَزلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاء وَرَحْمَةٌ للْمُؤْمِنِينَ» يعني ما نازل كرديم از قرآن آن چيزي كه مايه شفاء است، درمان است و رحمت است براي مؤمنان. البته در آيات ديگري از قرآن هم اين بحث مطرح شده، مثلاً در سوره يونس آيه پنجاه و هفتم باز قرآن را «شِفَاء لمَا فِي الصدُورِ» مطرح كرده، يعني شفاي دردهاي دروني انسان و همچنين در سوره فصلت آيه چهل و چهارم فرمود: «قُلْ هُوَ لِلذِينَ آمَنُوا هُدًي وَ شِفَاء» قرآن براي انسان هايي كه ايمان آوردند هدايت است، مايه رهنمايي و رهنمودي است و شفاء است؛ شفاء در لغت به معناي آن نقطه آخر چيز است، يعني وقتي كه انسان مشرف به نابودي يا نجات مي شود آن را به آن مي گويند آن نقطه آخر را به آن گفته مي شود شفاء و شفاء يافتن بيمار يعني اين كه عافيت پيدا بكند، نجات پيدا بكند، يعني از سقوط مادي يا معنوي وقتي كسي نجات پيدا بكند آن شفاء است و قرآن وسيله اي است براي اين كه انسان ها را از اين سقوط و انحطاط نجات بدهد، از آن نقطه آخر نجات بدهد و برگرداند به طرف كمال و سعادت؛ به عبارت ديگر شفاء در مقابل بيماري ها و عيب ها و نقص هاست يعني قرآن كاري كه براي انسان مي كند اول او را پاك مي كند، از عيب ها و بيماري ها پاك مي كند، بيماري هاي فكري، بيماري هاي اخلاقي، بيماري هاي اجتماعي را شفاء مي دهد و بعد رحمت است براي مؤمنان يعني بازسازي شان مي كند يعني قرآن هم شفاء است هم رحمت، هم پاكسازي مي كند انسان و جامعه را هم بازسازي مي كند انسان و جامعه را با نزول رحمتش. اجازه بدهيد من اينجا يك كلامي را از امير المؤمنين علي (عليه السلام) خدمت تان عرض بكنم كه حضرت در نهج البلاغه خطبه صد و هفتاد و ششم در مورد شفابخشي قرآن كلام بسيار جالبي دارند كه با بحث امشب ما و بهداشت رواني خيلي پيوند مي خورد. ايشان مي فرمايد كه از قرآن براي بيماري هاي خودتان شفاء بخواهيد و براي مشكلات تان از آن ياري بجوئيد چرا؟ به خاطر اين كه قرآن درمان بزرگترين دردهاست «فَإِن فِيهِ شِفَاءً مِنْ أَكْبَرِ الداءِ وَ هُوَ الْكُفْرُ وَ النفَاقُ وَ الْغَي وَ الضلَالُ» مي فرمايد: قرآن شفاء بزرگترين دردهاست، دردهايي مثل كفر، نفاق و گمراهي؛ يعني قرآن مي تواند داروي شفابخش انسان ها باشد و بيماري هاي بزرگ را شفاء بدهد. ما گاهي اوقات چون بيماري هاي جسمي زيادتر در نظرمان جلوه مي كند و زودتر دردش را احساس مي كنيم ممكن است اينها در نظرمان بزرگتر بيايد؛ اگر كسي دندانش درد بگيرد، اگر كسي سرش درد بگيرد يا خدايي ناكرده قلبش بيمار بشود، اين را چون زود احساس مي كند اين را فكر مي كند بيماري بزرگتري است اما اگر خوب دقت بكند مي بيند كه بيماري هاي روحي و رواني در حقيقت و بيماري هاي اخلاقي و فكري، اعتقادي آنها بزرگتر است چرا؟ چون هم بيماري هاي روحي و اخلاقي هم بيماري هاي جسمي هر دو كشنده است منتها يكي روح را مي كشد يكي جسم را مي كشد و هر دو هم نياز به طبيب دارد و درمان مي خواهد و هر دو هم گاهي سرايت مي كند به ديگران، يعني همان طور كه بيماري هاي جسمي بعضي اش مسري است بيماري هاي روحي و رواني هم ممكن است مسري باشد. انسان ممكن است جهل را بيماري نداند، تكبر را بيماري نداند، غرور و حسد و كفر و نفاق و اينها را، در حالي كه اينها بيماري هاي مهم تري هستند، به تعبير امير المؤمنين «أَكْبَرِ الداءِ» هستند بيماري هاي بزرگتر هستند و قرآن اين بيماري ها را شفاء مي دهد. پس در حقيقت قرآن شفاي دردهاي روحي رواني و اعتقادي و اخلاقي انسان است كه اين نتيجه آن تأمين بهداشت رواني است كه حالا در ادامه إن شاء ا... سعي مي كنم اين مطلب را بيشتر باز بكنم، فقط يك جمله با يك تعبير شعري كه از شاعران خوب ايران هست اين جمله را عرض بكنم چون در آيه شريفه داشت كه «وَ لاَ يَزِيدُ الظالِمِينَ إَلا خَسَارًا» قرآن شفاء و رحمت براي مؤمنين است اما اگر كسي ستمگر باشد از او استفاده صحيح نكند خسارت بيشتري مي بيند.
باران كه در لطافت طبعش ملال نيست
بر باغ لاله رويد و در شوره زار حرف
ممكن است كسي باران رحمت الهي را دريافت بكند ولي چون زمينه ها را در وجود خودش فراهم نكرده نتواند استفاده بكند؛ مثل غذاي خوبي كه كسي مصرف بكند ولي در راه ظلم به ديگران از آن استفاده بكند، اين در حقيقت ستم كرده و خسارت بيشتري را مرتكب مي شود.
آقاي نقوي
بله، جناب آقاي دكتر رضايي ممنون، واقعاً صحبت هاي شيرين شما كه دردبخور جامعه امروز هستند و همه به اين نياز دارند، إن شاء ا... كه خداوند متعال به همه ما توفيق عنايت بفرمايد كه اين صحبت ها را كه گوش مي كنيم روي آن عمل كنيم إن شاء ا... و إن شاء ا... العزيز كه از قرآن بهره كافي را در زندگي خودمان برده باشيم. جناب آقاي دكتر رضايي سؤالي كه اينجا بنا بر صحبت هايي كه جنابعالي فرموديد مطرح مي شود اين است كه قرآن چه رهكارهايي براي تأمين بهداشت روان انساني در بعد اعتقادي دارد؟
استاد رضايي اصفهاني
احسنت، عرض كنم خدمت تان كه قرآن كريم براي رفع مشكلات اعتقادي و فشارهاي رواني روحي و اعتقادي انسان بر اين زمينه چند تا راهكار اساسي را ارائه داده. ببينيد ما اول بايد به بيماري هاي اعتقادي اشاره بكنيم بعد راهكارهاي معرفتي كه قرآن اشاره كرده است را خيلي خلاصه خدمت شما و بينندگان عزيز هديه بدهيم. ببينيد يكي از مثلاً بيماري هاي اعتقادي انسان همان طور كه اشاره شد در كلام امير المؤمنين (عليه السلام) هم آمده بود مسئله كفر و نفاق بود. قرآن انسان ها را به توحيد دعوت مي كند «قُلْ هُوَ اللهُ أَحَدٌ»، مكرر اين مسئله توحيد در آيات قرآن مطرح شده؛ وقتي كه انسان به توحيد عشق بورزد و چنگ بزند و اعتقاد پيدا بكند از دوگانگي در شخصيت و نفاق دور مي شود، وقتي كه به توحيد رو بياورد در حقيقت از معبودهاي متعددي كه افراد مشرك مي پرستند دور مي شود و به يك منبع متصل مي شود و اين موجب وحدت شخصيت انسان و يگانگي رواني انسان مي شود؛ اين نكته اي را كه عرض كردم موضوع برخي از تحقيقات هم بوده كه در همايشي تحت عنوان نقش دين در بهداشت روان در دانشگاه علوم پزشك، در دانشگاه علوم پزشكي ايران چند سال پيش اينها ارائه شد كه حالا در ادامه هم به چند مورد ديگرش من اشاره مي كنم و اخيراً هم تحت عنوان كتابي، كتابي تحت عنوان اسلام و بهداشت روان در 2 جلد منتشر شد كه در اين كتاب در موارد متعددي اين مطالبي را كه عرض مي كنم حتي به صورت تحقيقات تجربي مورد بررسي قرار دادند و تحقيقات ميداني بعضي از پزشك ها و روانشناس ها در اين زمينه داشتند كه مثلاً چگونه توحيد موجب مي شود كه وحدت شخصيت براي انسان ايجاد بشود و دومين موردي كه در مورد راهكارهاي معرفتي در بعد اعتقادي براي تأمين بهداشت روان، قرآن ارائه كرده نقش ايمان در بهداشت روان است. قرآن در سوره انعام آيه هشتاد و دوم مي فرمايد: «الذِينَ آمَنُواْ وَلَمْ يَلْبِسُواْ إِيمَانَهُم بِظُلْمٍ أُوْلَئِكَ لَهُمُ الأَمْنُ وَهُم مهْتَدُونَ» كساني كه ايمان بياورند و ايمان خودشان را با شرك آلوده نكنند براي آنها ايمني، امن و هدايت آنها راه يافتن. اين بحث من سر اين جمله «أُوْلَئِكَ لَهُمُ الأَمْنُ» است يعني يكي از نتايج ايمان، امنيت است، آرامش رواني است، وقتي كه انسان ايمان داشته باشد ايمان برايش امنيت و آرامش مي آورد، اصلاً خود ايمان از ريشه امن است، اَمِنَ. اين هم يكي از نكاتي است كه در مورد تأمين بهداشت رواني انسان در بعد اعتقادي مؤثر است. سومين مورد كه در قرآن مطرح شده ممنوعيت يأس و نا اميدي است. در قرآن كريم فرمود: «وَلاَ تَيْأَسُواْ مِن روْحِ اللهِ إِنهُ لاَ يَيْأَسُ مِن روْحِ اللهِ إِلا الْقَوْمُ الْكَافِرُونَ» سوره يوسف آيه 87، يعني مأيوس نشويد از رحمت خدا كه هر كه، چرا كه جز كافران از رحمت خدا نا اميد نمي شوند. اين آيه نا اميدي را ممنوع كرد و لذا آقايان نا اميدي را جزء گناهان كبيره مي دانند، انسان نبايد از رحمت و اميد، از رحمت خدا نا اميد بشود، مؤمن بايد هميشه به رحمت خدا اميدوار باشد و همين نكته باعث مي شود كه افسردگي هاي انسان برطرف بشود، انسان نا اميد نشود، به طرف خودكشي نرود؛ يكي از عواملي كه باعث مي شود در كشورهايي كه ايمان زيادتر است، در جوامعي كه ايمان زيادتر است آمار خودكشي پايين تر هست چرا؟ به خاطر همين نكته كه اميد به خدا دارند، خودشان را در بن بست مشكلات نمي بينند و هميشه يك كسي هست كه در نهايت به او دل ببندند و نا اميد نشوند. اين مطلب را تحقيقات متعددي هم تأييد كرده كه بررسي هايي كه شده كه در جوامعي كه ايمان مذهبي در آن زياد است، خانواده هايي كه ايمان مذهبي بالاتري دارند آمار خودكشي در آنها كمتر است و اين نكته بسيار جالبي است كه امروزه تحقيقات پزشكي و روانپزشكي آن را تأييد مي كند و نكته چهارم در اين زمينه تأثير هدفمندي و معناداري زندگي در بهداشت روان است. قرآن در آيات متعددي بر اين نكته تأكيد مي كند كه جهان را ما بيهوده نيافريديم، جهان را به حق آفريديم، جهان هدف دارد، «إِنا لِلهِ وَإِنا إِلَيْهِ رَاجِعونَ» از خدا شروع شده به خدا ختم مي شود، انسان كه آفريده شده هدف دارد جهان هم هدف دارد و همين مطلب كه در آيات متعددي مثل سوره مؤمنون آيه 115 و آيات ديگري مثل سوره أحقاف آيه 3 و امثال ذلك مطرح شده اين معنا مي دهد به زندگي انسان، وقتي كه هدف براي انسان تعريف بشود در زندگي اش، آن وقت مي داند از كجا آمده است، به كجا مي رود و بهر چه آمده است و همين باعث مي شود كه آرامش پيدا بكند و اضطراب هاي او كم بشود. من يكي دو نمونه در اينجا از تحقيقات تجربي عرض بكنم خدمت تان كه در برخي از به اصطلاح اردوگاه هاي كارهاي اجباري كه در زمان جنگ ها برپا شده، اين نتيجه به دست آمد كه برخي از افراد بيشتر مي توانستند فشارهاي رواني و فشارهاي جسمي را تحمل بكنند، تحقيقي كه انجام شد در 1987 به اين نتيجه رسيدند كه كساني اين طور بودند كه هدف زندگي خودشان را شناخته بودند و براي خودشان هدف تعريف كرده بودند و اميد به خدا داشتند، اينها حتي در اردوگاه هاي كارهاي اجباري در زمان جنگ ها از خودشان مقاومت بيشتري نشان مي دهند چرا كه مي توانند حوادث را توجيه بكنند، به آن هدف اميدوار باشند، بر خدا تكيه بكنند و كمتر گرفتار يأس و نا اميدي بشوند و لذا فشارهاي رواني آنها كم مي شود و بهداشت رواني شان تأمين مي شود. پنجمين موردي كه در اين مورد مباحث اعتقادي به آن سريع اشاره بكنم مسئله قضا و قدر است و اين كه انسان مؤمن اعتقاد دارد كه جهان تصادفي نيست، كارها تصادفي نيست، همه چيز در اختيار خداست و به اراده او، در حقيقت همان چيزي كه از آن به عنوان توحيد افعالي ما ياد مي كنيم. فرد مسلمان وقتي كه اين اعتقاد را داشته باشد بر اساس آيات قرآن و همه چيز را آزمايش بداند «أَحَسِبَ الناسُ أَن يُتْرَكُوا أَن يَقُولُوا آمَنا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ»، در سوره مبارك عنكبوت آيه دوم و سوم، خدا مي فرمايد: گمان نكنيد كه ما شما را رها كرديم و آزمايش نمي شويد، قبل از شما هم افراد را آزمايش كرديم تا معلوم بشود افراد راستگو و دروغگو چه كساني هستند. اين كه انسان جهان را بر اساس تقديرات الهي ببيند و بر، تقديرات الهي هم بر اساس حكمت و مصلحت هست، در نتيجه انسان به راحتي مشكلات را تحمل مي كند، فشارها را تحمل مي كند و همه چيز را به حكمت و مصلحت الهي ارجاع مي دهد و بر او توكل مي كند و كمتر گرفتار فشار رواني و يأس و نا اميدي مي شود و نكته ششم در اين رابطه تأثير اعتقاد به معاد است، مسئله نگاه مثبت به مرگ و تأثيرش در بهداشت رواني كه اشاره كردم، يكي از عوامل بهداشت، اشاره كردم كه يكي از عوامل فشارهاي رواني خود ترس از مرگ است اما قرآن مرگ را به عنوان توفي مطرح مي كند، «اللهُ يَتَوَفي الْأَنفُسَ حِينَ مَوْتِهَا» خداست كه انسان ها را به صورت كامل مي گيرد، سوره زمر آيه چهل و دوم، مي فرمايد: خدا انسان ها را توفي مي كند، توفي يعني چيزي را به صورت كامل گرفتن و قيامت و معاد و بعد از مرگ را وقتي قرآن معرفي مي كند به عنوان يك زندگي جديد معرفي مي كند نه به عنوان نابودي؛ خب اگر من و شما و بينندگان عزيز اعتقاد داشته باشيم كه بعد از مرگ نابود مي شويم دچار اضطراب مي شويم، نگراني و ترس اما اگر انسان بداند اين زندگي پايان نيست، بعد از مرگ، ما وارد زندگي نويني خواهيم شد، زندگي كه خيلي ممكن است بهتر از اينها باشد، براي افراد نيكوكار بهشت در انتظار است؛ اين گونه نگاه به مرگ اضطراب ها و ناراحتي ها و نگراني ها را كم مي كند و بهداشت روان انسان را تأمين مي كند. آخرين نكته بحث توكل است كه توكلي كه در قرآن مطرح شده كه در آيات متعددي از قرآن فرمود كه مؤمنون بايد بر خدا توكل بكنند، در سوره آل عمران 160 و آيات متعدد ديگري. اين ارتباط انسان با خدا به اين صورت كه او را تكيه گاه خودش بداند اين باعث مي شود كه انسان آماده باشد با مشكلات بزرگ دست و پنجه نرم بكند و از كسي ترس نداشته باشد، ناراحت نباشد، اضطراب به خودش راه ندهد، چرا؟ چون هميشه يك نفر را حامي خودش مي داند، خداوندي كه در همه جا حضور دارد و همه حالات او را مي بيند و در نتيجه هيچ گاه احساس تنهايي و ناراحتي نمي كند، البته بارها گفته شده، عرض كرده اند و ما هم عرض مي كنيم كه توكل به معناي اين نيست كه انسان تلاش نكند و كارها را واگذار بكند بلكه توكل اين است كه انسان تلاش بكند و بر خدا نيز تكيه بكند و بداند همه كارها به دست خداست و خدا انسان را ياري مي كند، وعده كرده است كه اگر شما خدا را ياري بكنيد ما هم شما را ياري مي كنيم. در تحقيقاتي كه در زمينه توكل انجام شد در مورد افرادي كه، برخي از پژوهشگران تحقيقي كردند به اين نتيجه رسيدند كه افراد متوكل از اضطراب و تشويش به دور هستند و معمولاً اين افراد حُسن ظن به خدا دارند و اتفاقات و وقايع زندگي را معنادار مي بينند و تحت كنترل در مي آورند مسائل و اتفاقات را و هميشه وظيفه مدار هستند در مقابل نتيجه مدار، يعني انساني كه توكل دارد مي گويد من وظيفه ام را انجام مي دهم خدا هم كمك مي كند حالا نتيجه را هر چه خدا خواست و همين آرامش به انسان مي دهد. با گشاده رويي با اتفاقات روبه رو بشود و جرأت تصميم گيري داشته باشد و با روش هاي سالمي به مقابله با فشارهاي رواني روي بياورد و همين مطلب، اين نكته مهم قرآني بحث توكل موجب تأمين بهداشت رواني و آرامش انسان مي شود.
آقاي نقوي
إن شاء ا...، إن شاء ا...، جناب آقاي دكتر رضايي خيلي ممنون هستم كه واقعاً نكات مهمي را اشاره فرموديد، إن شاء ا... كه اميدوار هستم بينندگان عزيز و محترم اين را خوب شنيده باشند، ياد گرفته باشند كه إن شاء ا... العزيز به ديگران منتقل كنند چون امروز ما واقعاً مي بينيم افرادي هستند كه مشكلات زيادي دارند و مخصوصاً من بعضي ها را كه مي بينم اطراف خودمان مخصوصاً اينجا كه وقتي فشار بيشتر مي آيد به جاي اين كه بيايند به دين، به اسلام، به قرآن پناه ببرند از دين بريده مي شوند كه بدتر مي شود. اين مطالب مهمي كه آقاي دكتر رضايي امروز اشاره فرمودند اين دال بر اين هست كه اگر شما مي خواهيد مشكلات تان حل بشود به جاي اين كه از دين دور بشويد به طرف دين برگرديد، بياييد در دامنه قرآن و ببينيد چقدر اين بعد اعتقادي شما را اطمينان حتي دنيوي و اخروي إن شاء ا... العزيز مي رساند. جناب آقاي دكتر رضايي سؤال بعدي كه در همين زمينه مطرح مي شود كه مي خواهم از خدمت جنابعالي اين را سؤال كنم كه إن شاء ا... العزيز در اين بعد هم اگر لطف بفرماييد همين طوري نكات مهم را اشاره بفرماييد كه إن شاء ا... براي همه ما مفيد باشد قرآن چه رهكارهايي براي تأمين بهداشت رواني انسان در بعد رفتاري دارد؟
استاد رضايي اصفهاني
خواهش مي كنم، عرض كنم خدمت شما و بينندگان عزيز، اين كه قرآن كريم در زمينه بعد رفتاري چند تا نكته و مسئله را مطرح كرده كه مي تواند انسان را به آرامش و بهداشت رواني رهنمون بشود، يكي ياد خداست، در آيات متعددي از قرآن از جمله در سوره رعد آيه 28 به اين مطلب اشاره شده، «الذِينَ آمَنُواْ وَتَطْمَئِن قُلُوبُهُم بِذِكْرِ اللهِ أَلاَ بِذِكْرِ اللهِ تَطْمَئِن الْقُلُوبُ» يعني كساني كه ايمان آوردند دل هايشان و دل هايشان به ياد خدا آرام مي گيرد الا آگاه باشيد كه ياد خدا با ذكر، ياد خدا باعث آرامش دل ها مي شود. ببينيد در حقيقت در اينجا قرآن به 2 تا نكته اساسي اشاره مي كند، يكي اين كه دل انسان فقط با ياد خدا آرامش مي گيرد و ديگر اين كه دل انسان با چيز ديگري آرامش نمي گيرد. انسان هر چه ثروتمندتر باشد اضطرابش بيشتر مي شود كه مبادا اينها از بين برود، فرزند همين طور اضطراب آور است و مباحث مادي ديگر پس؛ آن چيزي كه انسان را آرامش مي دهد و زوال ندارد هيچ وقت، آن خداست، ياد محبوب بودن، به ياد خدا بودن اين باعث آرامش انسان مي شود. دوم نكته اي كه در قرآن در اين زمينه مطرح شده است دعاست كه خداوند فرمود كه از من، فرمود كه من جواب مي دهم دعاهاي شما را، من «أُجِيبُ دَعْوَةَ الداعِ إِذَا دَعَانِ»، فرمود كه من جواب مي دهم دعاهاي شما را، پاسخ مي دهم، آنها را استجابت مي كنم و دعوت كرد كه انسان ها دعا بكنند؛ خود دعا كه من ديگر بيشتر از اين توضيح نمي دهم موجب آرامش مي شود، اين كه انسان ارتباطي عاطفي با خدا برقرار بكند، ارتباط من و تو برقرار بكند، اين موجب سلامتي و تندرستي روح و روان انسان مي شود و در يك تحقيقي كه انجام شده توسط سالكمن در سال 2000 اين مطلب به اثبات رسيده كه افرادي كه دعاي بيشتري مي كنند طول عمر بيشتري دارند و اين نتيجه همان آرامش رواني است كه براي انسان، در افراد دعا كننده حاصل مي شود و تكيه گاهي كه هميشه در زندگي شان دارند و بر خدا تكيه مي كنند و با او ارتباط برقرار مي كنند، مشكلات شان را با او مطرح مي كنند و از او كمك مي گيرند. سومين نكته رفتاري در مورد تأمين بهداشت رواني مسئله نماز است، فرمود: «أَقِمِ الصلَاةَ إِن الصلَاةَ تَنْهَي عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنكَرِ». يا در جاهاي ديگر اشاره كرد كه نماز خودش يكي از مصاديق ذكر است و ذكر و ياد خدا همان طور كه عرض كرديم موجب آرامش است پس؛ انسان نماز كه بخواند آرامش بيشتري پيدا مي كند و مايه دوري از گناهان مي شود، وقتي كه انسان از گناه دور بشود، از فحشا و منكرات دور بشود آرامش روحي بيشتري پيدا مي كند. ببينيد من اشاره بكنم به اين آيه ي، آيات نوزدهم تا بيست و سوم سوره معارج كه فرمود كه انسان ها را ما آزمند آفريديم «خُلِقَ الْإِنسَانَ هَلُوعًا» انسان به شدت آزمند است، «إِذَا مَسهُ الشر جَزُوعًا». وقتي كه صدمه اي به انسان برسد عجز و لابه مي كند، «وَإِذَا مَسهُ الْخَيْرُ مَنُوعًا» و وقتي كه به انسان خير و نيكي به او برسد، مالي به دستش بيايد بخل مي ورزد، «إِلا الْمُصَلينَ» مگر كساني كه نماز برپا مي دارند، كه و آن مصليني كه نمازشان را دائم و پايدار برگزار مي كنند، مكرر نماز مي خوانند و نماز دائمي دارند؛ اينها از آزمندي، از بخل و از عجز و لابه به دور هستند، بقيه افراد در هنگام مشكلات گرفتار عجز و لابه مي شوند اما افراد نمازگزار اين گونه نيستند بلكه از نماز و صبر كمك مي جويند و خودشان را آرامش مي دهند و اطمينان به خودشان باز مي گردانند. نكته چهارم كه بسيار زيباست خود قرائت قرآن است، يكي از نكات رفتاري كه در تأمين بهداشت رواني انسان اثر مي كند تأثير قرائت قرآن در كاهش اضطراب ها و تأمين بهداشت روان است. قرآن مكرر فرمود: «فَاقْرَؤُوا مَا تَيَسرَ مِنَ الْقُرْآنِ» هر چه مي توانيد قرآن بخوانيد، سوره مزمل آيه 20، در آيات ديگري هم به مطلب قرائت قرآن اشاره شده؛ خود خواندن قرآن چون قرآن بر دل مي نشيند، هم آهنگش هم تلاوتش به انسان آرامش مي بخشد. من اينجا اشاره بكنم به تحقيقي كه در ايران بر افرادي كه جراحي شكم كرده بودند كه انجام شد، دوست بزرگواري جناب آقاي دكتر نصر آبادي در يك تحقيقي كه در دانشگاه تربيت مدرس تهران به عنوان پايان نامه شان انجام داده بودند و بعدها اين كتاب تحت عنوان استعانت از قرآن كريم در شفاي جسماني چاپ شد، تحقيق جالبي را انجام دادند. بيماراني كه جراحي شكم كرده بودند ايشان به 2 دسته تقسيم كردند، يك دسته را در يك اتاق قرار دادند و براي آنها آياتي از قرآن را در روز پخش كردند، دسته ديگر را در اتاق ديگري قرار دادند و آيات و قرآن براي آنها پخش نكردند و بعد اين مطالب اينها را تحت نظر گرفتند از جمله ميزان دردشان، ميزان مصرف قرص ها و آمپول هاي مسكني كه اينها مصرف كرده بودند و اينها را به صورت نموداري در آورده بودند كه من اين نمودارها را ديدم و به اين نتيجه رسيده بودند كه افرادي كه آواي قرآن مي شنيدند بعد از جراحي شكم اينها احساس درد كمتري مي كردند، چون فكر خداست قرآن، انسان را به ياد خدا مي اندازد، آرامش بيشتري پيدا مي كردند اينها و لذا حتي مصرف داروهاي مسكن شان از آن گروه مشابه كه قرآن نمي شنيدند كمتر شد، ببينيد اين يك نمونه است و الفاظ قرآن است حالا محتواي قرآن چقدر اثر مي گذارد در روح و روان انسان و آرامش به انسان مي دهد آن به مراتب بالاتر است. يك تحقيق جالب ديگري هم شده كه براي بانوان خيلي مي تواند مورد استفاده قرار بگيرد، دختران جواني كه صداي من را در تمام دنيا مي شنوند تحقيقش را در مورد تأثير تلاوت قرآن بر كاهش اضطراب و افسردگي. 60 نفر از دختران دبيرستاني را به آنها گفتند روزي نيم ساعت قرآن بخوانيد و به 60 نفر مشابه گفتند نخوانيد و بعد اينها را با شيوه هاي آزمايشي كه براي سنجش ميزان اضطراب و افسردگي است به نام آزمون اضطراب شاتل، اينها را آزمايش كردند و به اين نتيجه رسيدند، تحليل ها نشان داد بعد از مدتي كه آن 60 نفري كه قرآن قرائت مي كردند از ميزان اضطراب كمتري برخوردار بودند و آرامش رواني آنها بيشتر تأمين شده بود در مقابل گروهي كه اين گونه نبودند. مورد بعدي كه فقط اشاره مي كنم و بحث را طولاني نكنم بحث روزه است كه قرآن كريم در آيات متعددي ما را به روزه دعوت مي كند و نتيجه روزه را هم تقوا مي فرمايد، در سوره بقره آيه 183 و در آيه ديگري در آيه 184 فرمود: «وَأَن تَصُومُواْ خَيْرٌ لكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ» روزه بگيريد، روزه براي شما بهتر است. روزه هم دردهاي جسماني انسان را كاهش مي دهد هم دردهاي روحاني و رواني را شفاء مي دهد، همان طوري كه روزه در تأمين سلامت
(حالت انتظار)
آقاي نقوي
بينندگان عزيز و محترم با عرض معذرت ارتباط مان با. سلامٌ عليكم و رحمة الله. جناب آقاي دكتر رضايي معذرت مي خواهم كه يك دفعه
استاد رضايي اصفهاني
الو بله
آقاي نقوي
قطع شده بود، بفرماييد در خدمت شما هستيم.
استاد رضايي اصفهاني
خواهش مي كنم، ببخشيد قطع شد.
آقاي نقوي
خواهش مي كنم.
استاد رضايي اصفهاني
عرض كنم خدمت تان كه راجع به روزه عرض مي كردم كه روزه باعث آرامش روحي و رواني انسان ها هم مي شود علاوه بر اين كه تأثيرات مثبت جسماني دارد. يك نمونه از آمار را فقط در مورد روزه من اشاره بكنم كه برخي از دانشمندان يك بررسي كردند؛ در ماه مبارك رمضان مقدار خودكشي، تعداد خودكشي ها در جوامعي كه روزه مي گيرند پايين مي آيد و همچنين حتي در يك تحقيقاتي كه در برخي از كشورهاي اسلامي انجام شد در ماه مبارك رمضان حتي تعداد آمار تصادفات كاهش پيدا مي كند و اين نيست مگر به خاطر اين كه در ماه مبارك رمضان تقواي افراد بيشتر مي شود يعني مواظبت بيشتر مي كنند، برخي از گناهان را مثل شراب خواري امثال ذلك در حين رانندگي انجام نمي دهند و آرامش روحي رواني بيشتري برايشان پيدا مي شود و لذا هم خودكشي كمتر مي شود، يأس و نا اميدي ها كمتر مي شود، توبه مي كنند از گناهان، ارتباط شان با خدا زيادتر مي شود؛ هم آمار خودكشي ها هم آمار گناهان حتي دزدي ها حتي عرض كنم تصادفات پايين مي آيد، اين هم يكي از تأثيرات روحي و رواني روزه علاوه بر اين كه خب آن ابعادي كه ابعاد عبادي روزه سر جاي خودش محفوظ است و ابعاد معنوي اش و فوايد معنوي اش سر جاي خودش محفوظ است. من اجازه مي خواهم يك مورد جالب ديگر را براي خواهران اشاره بكنم كه چه تأثيري در بهداشت رواني ما دارد مسئله حجاب است. حجاب را ما معمولاً به عنوان يك حكم الهي، تعبدي الهي مي پذيريم و عمل مي كنيم و اين سر جاي خودش محفوظ است و درست، وظيفه است. ولي قرآن كريم نگاهي كه به حجاب دارد يك نگاه از زاويه تأمين امنيت و بهداشت روان است، اين تعبير قرآن در سوره احزاب آيه 59 اين است، به پيامبر اسلام مي فرمايد كه «قُل لأَزْوَاجِكَ وَبَنَاتِكَ وَنِسَاء الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِن مِن جَلَابِيبِهِن ذَلِكَ أَدْنَي أَن يُعْرَفْنَ فَلَا يُؤْذَيْنَ» مي فرمايد: اي پيامبر به همسرانت، دخترانت و زنان مؤمن بگو كه پوشش هاي خودشان را به خودشان نزديك بكنند، «ذَلِكَ أَدْنَي» اين نزديك تر است كه شناخته بشوند و اذيت نشوند، يعني زن هايي كه، بانواني كه با حجاب باشند، اين بانوان در جامعه به عنوان بانوان عفيف شناخته مي شوند و مورد آزار و اذيت جنسي و غير جنسي قرار نمي گيرند يا حداقل كمتر مورد طمع افراد بد قرار مي گيرند و امنيت آنها در جامعه بيشتر تأمين مي شود و از آن طرف آرامش رواني خود اين خانم بيشتر تأمين مي شود و لذا حجاب از يك نگاه موجب تأمين آرامش خانم ها و امنيت آنها مي شود و بهداشت رواني آنها را تأمين مي كند. اين گوشه اي بود از راهكارهاي رفتاري كه در قرآن در مورد تأمين بهداشت رواني مطرح شده.
آقاي نقوي
بله، خيلي ممنون، جناب آقاي دكتر رضايي مطالب خيلي مهم و قشنگ كه واقعاً باز هم عرض مي كنم بينندگان عزيز و محترم جا دارد وظيفه ما هست كه ما اين مطالب را خودمان ياد بگيريم و بعد به ديگران برسانيم چون امروز واقعاً مشكلاتي كه مردم دارند، اي كاش اينها بدانند كه راه حل مشكلات شان در قرآن هست و اين هم جناب آقاي دكتر رضايي كه مترجم و مفسر قرآن هستند را در خدمت شما مطرح فرمودند. دعا، نماز، تلاوت قرآن، روزه، تمام عبادات، اينها همه اش براي ما هستند كه ما از اينها منفعت بگيريم و براي اطمينان خاطر ما هستند. به هر صورت همين هست كه انسان فقط بيايد يك مقدار توجه كنيم و به ديگران هم حتي اينها را برسانيم؛ در ماه مبارك رجب هستيم إن شاء ا... كه بهره كافي از اين ماه هم برده باشيم. جناب آقاي دكتر رضايي بعد از اين بُعد رفتاري كه شما مطرح فرموديد رهكارهايي براي تأمين رواني انسان واقعا خيلي ماشاء الله جالب كه إن شاء ا... خداوند متعال توفيقات شما بيشتر بفرمايد، سؤال بعدي بنده قرآن چه رهكارهايي براي تأمين بهداشت رواني انسان در بعد عاطفي دارد را لطفاً مطرح بفرماييد.
استاد رضايي اصفهاني
خواهش مي كنم، عرض كنم خدمت تان كه در بعد عاطفي 2، 3 تا نكته اساسي را از قرآن كريم خدمت تان عرض مي كنم كه در تأمين بهداشت روان انسان مؤثر است؛ اول محبت به پدر و مادر و صله رحم است كه مسأله محبت به پدر و مادر در قرآن مكرر مطرح شده مثل سوره عنكبوت آيه 8 «وَوَصيْنَا الْإِنسَانَ بِوَالِدَيْهِ حُسْنًا» ما سفارش كرديم كه به پدر و مادر خودتان نيكي بكنيد و مسأله صله رحم هم در آياتي مثل سوره بقره آيه 37 و نساء آيه 1 مطرح شده. مسأله محبت به پدر و مادر آن قدر تأكيد شده كه حتي قطع ارتباط با پدر و مادر يا اين كه انسان مورد خشم آنها واقع بشود به عنوان آق والدين، گناه كبيره شمرده شده، همان طوري كه قطع ارتباط با خويشاوندان گناه كبيره است، يعني از آن طرف سفارش شده ارتباط برقرار بكنيد، حتي گفته شده «بِالوَالِدَيْن إِحْسَانًا» اين باء بِالوَالِدَيْن را مفسرين از آن استفاده كردند كه يعني ارتباط و نيكي كردن به پدر و مادر مباشري باشد نه با واسطه يعني خوب است انسان تلفن به پدر و مادرش بزند، ايميل بزند، پيامك بزند، تبريك بگويد، كارت تبريك بفرستد منتها مهم تر اين است كه انسان بلند شود برود خدمت پدر و مادر دست شان را ببوسد، روز مادر را تبريك بگويد، روز پدر را تبريك بگويد و تا آن جايي كه مي تواند ارتباط نزديك عاطفي برقرار بكند، همين طور با خويشاوندان، كه اين ديد و بازديدها و ياري رساني ها باعث تقويت پيوندهاي خانوادگي و اجتماعي مي شود و يك نظام حمايتي عاطفي را در اجتماع مسلمان ها شكل مي دهد و از همديگر حمايت مي كنند، مشكلات همديگر را آگاه مي شوند برطرف مي كنند و همين مسأله باعث مي شود كه افراد فشارهاي رواني شان كاهش پيدا بكند، آن پدر و مادر و خويشاوندي را كه انسان به او سركشي مي كند احساس تنهايي نكنند، احساس ناراحتي نكنند و همين موجب تأمين بهداشت رواني شان مي شود و اضطراب هايشان را برطرف مي كند. دومين نكته اي كه در مورد راهكارهاي عاطفي بهداشت رواني در قرآن به آن اشاره شده سفارش به صبر است. در قرآن مكرر يادآوري شده كه صبر بكنيد «وَاسْتَعِينُواْ بِالصبْرِ» از صبر كمك بخواهيد، سوره بقره آيه چهل و پنجم و حتي در برخي از آيات اشاره شده كه موقع و بعضي از روايات اشاره شده كه موقعي كه مشكلات به شما رو مي آورد جمله «إِنا لِلهِ وَإِنا إِلَيْهِ رَاجِعونَ» را بگوئيد، ما از خداييم و به سوي خدا مي رويم. وقتي كه انسان در مقابل مشكلات صبر و مقاومت پيشه بكند و اين را دستور خدا بداند موجب مي شود كه بتواند راحت تر مشكلات را تحمل بكند و فشارهاي رواني اش كاهش پيدا مي كند و حتي اين مسأله در مورد داغ ديدگي ها خيلي مؤثر است و خودش را نشان مي دهد يعني يك انسان مسلمان به ويژه شيعيان در مواردي كه مثلاً فرزندان شان را خدايي ناكرده از دست مي دهند يا پدر و مادر داغي مي بينند ناراحت مي شوند در اينجا وقتي كه به ياد آيات الهي كه ما را دعوت به صبر مي كند «وَبَشرِ الصابِرِينَ، الذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُم مصِيبَةٌ قَالُواْ إِنا لِلهِ وَإِنا إِلَيْهِ رَاجِعونَ». وقتي كه به اين گونه مطالب مي رسند، سوره بقره آيه ،156 باعث مي شود كه آرامش رواني پيدا بكنند و جالب تر از آن تحقيقي شده بود راجع به شيعيان كه در مشكلات و مصيبت ها به ياد داغ و سوگ امام حسين (عليه السلام) مي افتند، كسي كه فرزندش را از دست داده روضه علي اكبر برايش مي خوانند و اين براي خودش باعث مي شود كه در درون خودش حداقل بگويد كه اگر من فرزندم را از دست دادم حضرت امام حسين (عليه السلام) هم فرزندش را از دست داد و همين موجب آرامش مي شود، يعني مي خواهم عرض بكنم
(قطع صدا)
سازي در اين مسائل براي انسان پيدا مي شود مخصوصاً در ارتباط با وقايع كربلا و همچنين آيات قرآن كه اشاره كردم. سومين نكته در اين رابطه بحث توبه است كه افرادي كه گناه مي كنند معمولاً گرفتار اضطراب و نگراني مي شوند و فشارهاي رواني زيادي به آنها وارد مي شود؛ چرا من نافرماني خدا كردم؟ چرا فلان گناه را انجام دادم؟ اما وقتي كه به اين آيه قرآن مي رسند در سوره بقره آيه 222 كه «إِن اللهَ يُحِب التوابِينَ» خدا نه تنها، نه تنها گنهكار را مي بخشد بلكه توبه كننده را دوست دارد و همين موجب مي شود كه تخليه بشود از آن حالت فشارهاي رواني و يك
(قطع صدا)
آقاي نقوي
مثل اين كه دوباره قطع شده، با عرض معذرت بينندگان عزيز و محترم مثل اين كه ارتباط مان دو مرتبه قطع شده هست ولي إن شاء ا... العزيز اتاق فرمان شماره تلفنش را دوباره مي گيرند در خدمت جناب آقاي دكتر رضايي اصفهاني هستيم إن شاء ا... العزيز، سؤال آخرمان را هم مطرح مي كنم و بعد إن شاء ا... عرض به حضور شما حتي همان طوري كه شما مي دانيد كه روال برنامه ما همين هست كه در خدمت جناب آقاي دكتر محمد علي رضايي اصفهاني هستيم و بعداً إن شاء ا... كه صحبت شان تمام مي شود در خدمت شما هستيم كه چند تا تلفن ها را هم مي توانيم بگيريم كه اگر شما در اين موضوع، موضوع برنامه امروز كه قرآن و پاسخگويي به نيازهاي معاصر انسان هست كه البته خب امروز برنامه موضوع خاصي رهكاريي براي تأمين بهداشت رواني انسان، يعني قرآن چه رهكارهايي را براي ما مطرح مي فرمايد كه صحبت هاي شيرين جناب آقاي دكتر رضايي را داشتيم مي شنيديم كه ارتباط مان قطع شده هست ولي به هر صورت إن شاء ا... تا دقايقي ديگر ارتباط مان كه دوباره برقرار شد در خدمت ايشان هستيم إن شاء ا... العزيز. اتاق فرمان هر وقتي كه وصل شد لطفاً به ما خبر بدهيد. بينندگان عزيز و محترم يك ميان برنامه كوتاه را با هم تماشا مي كنيم تا اين كه ارتباط مان با شهر مقدس قم برقرار بشود، دوباره در خدمت شما بر مي گرديم، فعلاً با اجازه شما.
با عرض سلام، سلام مجدد، در خدمت شما بينندگان عزيز و محترم ارتباط مان با شهر مقدس قم دوباره برقرار شده، ما در خدمت جناب آقاي دكتر محمد علي رضايي اصفهاني هستيم. جناب آقاي دكتر خيلي معذرت مي خواهم كه ارتباط مان قطع شده بود، در خدمت شما هستيم كه همان رهكارهايي كه در بعد عاطفي اشاره مي فرمودي را مطرح بفرماييد، در خدمت شما هستم.
استاد رضايي اصفهاني
بله، من هم معذرت مي خواهم از شنوندگان و بينندگان محترم كه اين برنامه امشب يكي دو مرتبه قطع شد و يك مقداري هم بحث من طولاني شد، إن شاء ا... كه مفيد واقع بشود. راهكارهاي عاطفي تأمين بهداشت رواني را در قرآن يكي بحث محبت به پدر و مادر و صله رحم و دوم بحث سفارش به صبر در قرآن و سوم توبه عرض كرديم. بحث من در اين 3 مورد تقريباً تمام شد و عرض كردم كه اين 3 باعث مي شود كه فشارهاي رواني انسان از نظر عاطفي كم بشود و بهداشت رواني انسان ها يعني هم پدر و مادر و خويشاوندان، هم خود شخص كه صبر مي كند يا توبه مي كند بهداشت رواني اش و آرامش رواني اش بيشتر تأمين بشود.
آقاي نقوي
بله، جناب آقاي دكتر خيلي ممنون. سؤال آخر برنامه امروز بنده از خدمت جنابعالي، قرآن چه رهكارهايي براي تأمين بهداشت رواني انسان در بعد اجتماعي دارد را هم لطفاً مطرح بفرماييد.
استاد رضايي اصفهاني
خواهش مي كنم. ببينيد ما بايد اول ببينيم در بعد اجتماعي چه فشارهاي رواني به انسان وارد مي شود بعد ببينيم قرآن چه راهكارهايي را براي آن عرضه مي كند. معمولاً در بعد اجتماعي، انسان ها از فقر ناراحت مي شوند و تحت فشار اقتصادي قرار مي گيرند. يا به خاطر از دست دادن پدر و مادر و حاميان خودشان گاهي گرفتار مي شوند و امثال ذلك. قرآن براي اينها راهكار ارائه داده، براي بحث فقر راهكارهايي را جهت حمايت اقتصادي از اقشار آسيب پذير مطرح كرده، از جمله مسأله بخشش و انفاق را مكرر توصيه كرده، بحث خمس را براي حمايت از سادات و بحث زكات را براي حمايت از فقراي غير سادات مطرح كرده و توصيه كرده كه اينها تحت فشار اقتصادي و در نتيجه فشارهاي روحي و رواني قرار نگيرند. دومين نكته در حمايت از يتيمان است، قرآن كريم مكرر مسأله حمايت از يتيم را مطرح كرده و به پيامبر اسلام (صلي الله عليه و آله و سلم) در سوره ضحي آيه 9 مي فرمايد: «فَأَما الْيَتِيمَ فَلَا تَقْهَرْ» با يتيم را نران از خودت، قهر نكن با او و از آن طرف سفارش كرده كه با يتيمان مهرباني بكنيد و حتي در مورد يتيم بيش از اين قرآن تأكيد مي كند مثلاً در سوره مبارك ماعون مي فرمايد: نشانه افرادي كه ايمان به رستاخيز ندارند و تكذيب مي كنند رستاخيز، آن اين است كه «فَذَلِكَ الذِي يَدُع الْيَتِيمَ، وَلَا يَحُض عَلَي طَعَامِ الْمِسْكِينِ» اينها كساني هستند كه يتيمان را از خودشان مي رانند و تشويق نمي كنند ديگران را كه غذا به فقرا بدهند يعني نه تنها انسان بايد به يتيم ها رسيدگي بكند بلكه آنها را از خودش نراند، دست نوازش بر سر يتيمان بكشد چون يتيمان هم ممكن است مشكل اقتصادي داشته باشند و مهم تر مشكل عاطفي و لذا به يتيمان بايد از 2 جهت رسيدگي كرد. در مورد بينوايان و مسكينان و فقيران جامعه هم مي فرمايد شما 2 وظيفه داريد، هم اين كه خودتان به آنها رسيدگي بكنيد هم «يَحُض عَلَي طَعَامِ الْمِسْكِينِ» تشويق بكنيد ديگران را كه به فقرا غذا بدهند يعني 2 تا وظيفه ما داريم، هم در مورد يتيمان 2 وظيفه داشتيم هم در مورد فقرا و اينها اگر اين وظايف را مسلمان ها انجام بدهند اضطراب و ناراحتي ها و مشكلات اقتصادي و عاطفي اين 2 قشر را كم مي كند و در نتيجه بهداشت رواني آنها در حوزه اجتماعي و فردي تأمين مي شود بعد جامعه گرفتار بزهكاري هايي كه از پيامدهاي رها شدن اين هاست نجات پيدا مي كند. سوم، نكته اي كه در مورد بحث تأمين بهداشت رواني در حوزه اجتماع هست مسأله اين است كه قرآن مطرح مي كند كه شما مأمور به وظيفه هستيد نه نتيجه، «لاَ يُكَلفُ اللهُ نَفْسًا إِلا وُسْعَهَا» سوره بقره آيه 286، يعني هيچ كس را خدا جز به اندازه توانايي اش تكليف نمي كند. اگر چيزي را دستور عبادي يا غير عبادي، مسئوليت اجتماعي به انسان واگذار شد، انسان در حد توانش بايد تلاش بكند، اگر نتوانست انجام بدهد بيش از آن خدا از او نمي خواهد و انسان اگر اين گونه فكر بكند آن وقت ديگر گرفتار اضطراب و نگراني و فشار رواني نمي شود، دغدغه هاي اجتماعي اش كم مي شود، در برابر شكست ها هرگز مأيوس نمي شود چرا؟ چون فكر مي كند كه اين شكست اگر انجام شد، او وظيفه اش را انجام داده بنابراين اين را خدا خواسته، حكمتي در آن بوده، مصلحتي در آن بوده و نكته بعدي حُسن ظن است. قرآن كريم از ما مي خواهد كه گمان بد نسبت به ديگران نداشته باشيم، حسن ظن نسبت به ديگران داشته باشيم، فرمود: «واجْتَنِبُوا كَثِيرًا منَ الظن إِن بَعْضَ الظن إِثْمٌ» فرمود كه از گمان هاي زياد بپرهيزيد كه برخي از گمان ها گناه است، در سوره حجرات آيه دوازهم، يعني ما انسان حق ندارد نسبت به ديگران بد گمان باشد بلكه بايد خوش گمان باشد، با كوچك ترين مسأله اي كه پيدا شد ديگران را متهم نكند، كارهاي ديگران را به بهترين وجه حمل بكند، بگويد ايشان قصد خير داشته، كار خير مي خواسته بكند. در حديثي از امير المؤمنين علي (عليه السلام) حكايت شد كه فرمود كه حسن ظن مايه راحتي دل و سلامت دين است، غرر الحكم، جلد 2، صفحه 65؛ يعني حسن ظن انسان را آرامش مي دهد و نكته جالبي كه در اينجا هست اين است كه قرآن كريم از ما مي خواهد كه حتي ديگران در ذهن ما امنيت داشته باشند و اين ضريب بالايي از امنيت است. امروزه مي گويند يكي از حقوق اساسي بشر حق امنيت است منتها حق امنيت را معمولاً به امنيت در سطح اجتماع، در منزل و امثال ذلك يعني امنيت هايي كه مربوط به مسائل امنيتي ظاهري است معنا مي كنند اما قرآن يك مرتبه بالاتري از امنيت را مطرح مي كند؛ مي خواهد بفرمايد حتي در ذهن شما بايد مردم امنيت داشته باشند، شما حق نداريد در ذهن خودتان هم نسبت به ديگران بدبين باشيد. بايد حسن ظن نسبت به ديگران داشته باشيد و همين باعث آرامش شما و طرف مقابل مي شود و همين زمينه ساز تأمين بهداشت رواني شما مي شود و آخرين نكته در اين رابطه بحث ازدواج است. در مورد ازدواج و كاهش اضطراب ها و فشارهاي رواني، قرآن كريم در چند مورد اشاره كرده كه اين موجب آرامش و تأمين بهداشت روان شما مي شود. در يكي از آيات قرآن مي فرمايد: «وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُم منْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لتَسْكُنُوا إِلَيْهَا» يعني خداوند از جنس شما همسراني براي شما آفريد، «لتَسْكُنُوا إِلَيْهَا» تا در كنار آنها آرامش بگيريد يعني زن، همسر، مردي كه همسر خانمش است و خانمي كه همسر آقايش است اينها بايد مايه آرامش همديگر باشند و اصولاً جواني كه هنوز ازدواج نكرده، زندگي اش پر تلاطم است ولي وقتي كه ازدواج مي كند اين كشتي پر تلاطم زندگي او به يك ساحل امني مي نشيند و آرامش مي گيرد؛ اصلاً مسكن را هم كه مي گويند مسكن يعني محل سكون و آرمش، خانم هم كه هست، خانم هم محل مسكن و آرمش است، آقا هم بايد براي خانمش مايه آرامش باشد. در حقيقت ازدواج فشارهاي روحي و رواني، فسادهاي اجتماعي را كم مي كند، هم بهداشت رواني فردي هم بهداشت رواني اجتماعي تأمين مي كند براي انسان ها و همين مطلب در مورد امر به معروف و نهي از منكر هم هست كه ديگر اجازه بدهيد امشب بيش از اين مزاحم شما و بينندگان محترم نشويم.
آقاي نقوي
ممنون هستم، مراحم هستيد، لطف فرموديد جناب آقاي دكتر رضايي كه واقعاً مطالب خيلي با ارزشي را امروز مطرح فرموديد، اميدوارم كه بينندگان عزيز و محترم إن شاء ا... باز هم تأكيداً عرض مي كنم كه اينها را ياد بگيرند و إن شاء ا... العزيز به ديگران برسانند چون امروز انسانيت، بشريت، مردم تشنه اين مطالب هستند و مشكلاتي كه دارند، راه حل مشكلات همه اينها همين مطالب هاي گرانبهايي هستند كه جناب آقاي دكتر محمد علي رضايي اصفهاني اين را مطرح فرمودند. جناب آقاي دكتر البته كه وقت زياد شده هست، اگر كه مي خواهيد و صلاح بدانيد ما مي توانيم تماس هاي تلفن ها را بگيريم كه چند تا سؤال ها را هم اگر در اين زمينه و در اين موضوع مخصوصي بينندگان عزيز و محترم داشته باشند را مطرح كنند.
استاد رضايي اصفهاني
من در خدمت شما هستم.
آقاي نقوي
چشم، خيلي ممنون. خب بينندگان عزيز و محترم همين طور هم كه من قبلاً عرض كردم خدمت شما، چون همين طوري هم كه جناب آقاي دكتر رضايي اين را مطرح فرموده بودند در جلسه اول كه ما گروه هاي مخصوص داريم، گروه كلام هست، گروه قرآن هست، گروه تاريخ هست، گروه فقه هست، خب اينها وقتي مطالب را مطرح مي كنند در خصوص همان موضوعي كه مطرح مي شود سؤال ها را اگر شما داشته باشيد در خدمت شما هستيم، مي توانند پاسخگوي سؤال هاي شما باشند، البته خب اگر سؤال هاي متفرقي باشند كما اين كه ما باز هم در خدمت آيت الله دكتر حسيني قزويني هستيم كه ايشان هم (قطع صدا). بفرماييد در خدمت شما هستيم.
بيننده
جناب آقاي نقوي سلام عرض شد قربان.
آقاي نقوي
عليكم السلام و رحمة الله و بركاته، بفرماييد.
بيننده
همان طور كه جنابعالي فرموديد، قرآن مجيد جواب همه سؤالات حق و درست را در قرآن مجيد آورده، اگر ما يك ذره به قرآن توجه بكنيم و از فرامين خدا اطاعت بكنيم خيلي از مشكلات حل مي شود. در سوره قريش آمده «فَلْيَعْبُدُوا رَب هَذَا الْبَيْتِ» «الذِي أَطْعَمَهُم من جُوعٍ وَآمَنَهُم منْ خَوْفٍ» يعني ما اگر پيروي كنيم از فرامين خدا، چه از نظر رواني، چه از نظر اقتصادي، چه از نظر سياسي، از هر حيث به آيات قرآن توجه بكنيم امنيت بهداشت روحي به وجود مي آيد. خداوند حكيم براي بهداشت روان، انس و الفت و صلح و دوستي را هم لحاظ كرده «لِإِيلَافِ القُرَيْشٍ». بعد در جاي ديگر آورده كه مشكلات اقتصادي نباشد يعني مردم سير باشند «أَطْعَمَهُم من خَوْفٍ، جُوعٍ وَآمَنَهُم منْ خَوْفٍ»، مشكلات اقتصادي را مي شود به يك طوري جمع كرد، مشكلات اقتصادي در هر جامعه اي كه باشد، به كسي كه فشار بيايد و مشكلات جسمي داشته باشند مردم، خود به خود به روح هم تأثير مي گذارد، حالا اگر ما خيلي زرنگ باشيم، مشكلات اقتصادي مردم را حل بكنيم، ترس خيلي دامنه اش گسترده است. ترس و وحشت از همه اينها پيچيده تر است و مشكلاتش خيلي بيشتر است، ترس از مرگ، ترس از آينده اي نامعلوم، ترس از آدم هاي شرور، ترس از كلاهبردار، ترس از بيماري، ترس از قضاوت ناحق، خود همين مسأله است، تمام علوم و صنعت جهان در تكاپو هستند كه امنيت جامعه را حفظ كنند. مثلاً يخچال ساخته مي شود براي سلامتي خوراك است؛ بخاري ساخته مي شود براي ايجاد گرما در سرماست؛ ساختن كولر ايجاد سرما در هواي گرم است، كل علم و صنعت و تمام زحمات دانشمندان تماماً در اختيار اين است كه امنيت مردم را بتواند تأمين كند، متأسفانه تا به حال موفق نبوده. امري باشد؟ اميدوارم موفق باشيد.
آقاي نقوي
سلامت باشيد آقاي محترم، متشكر كه زنگ زدي، سؤالي چيزي هست مطرح نفرمودي، به هر صورت فكر مي كنم كه پيشنهاداتي بودند، ممنون تشكر.
بيننده
جناب نقوي
آقاي نقوي
بفرماييد
بيننده
مي خواستم عرض كنم
آقاي نقوي
بفرماييد
بيننده
من يك مقدار، از زحمات شما و از صحبت هاي آقاي رضايي خيلي بهره مند شدم، يك مقداري سؤال داشتم كه مربوط به اين برنامه نمي شود. به همين خاطر مطرح نكردم.
آقاي نقوي
احسنت، خيلي ممنون، متشكر، خيلي ممنون لطف فرموديد.
بيننده
خدا نگهدارت
آقاي نقوي
سلامت باشيد
بيننده
خدا نگهدار
آقاي نقوي
سلامت باشيد، خدا حافظ. بله جناب آقاي دكتر رضايي همين طوري كه عزيز محترم هم فرمودند خب ما چون عرض كرديم كه اگر سؤالي مربوط به اين موضوع هست در خدمت شما هستيم، واقعاً هم الحمدلله ايشان هم ملاحظه فرمودند، البته جناب آقاي دكتر رضايي عرض مي كنم خدمت شما، واقعاً مطالبي كه شما امروز مطرح فرموديد و در جلسه قبل مطرح فرموديد اين قدر مبتلا به مسائلي هستند و مردم اين قدر تشنه هستند، نياز دارند كه من مطمئنم كه حتماً، حتماً مردم كه بنده هم يكي از آنها هستم، بهره كامل را مي برند كه بردند إن شاء ا... العزيز و بعد بعضي سؤال هايي هستند كه به، به ذهن انسان مي رسد، خب بعضي هست كه بعضي موقع انسان اين قدر لذت مي برد كه ديگر سؤال هايي كه قبلاً دارد، همين طوري كه ما سؤال ها را مطرح مي كنيم، جواب هاي سؤال هاي خودشان داده مي شود ولي باز هم من 4، 5 تا سؤال ها را مي گيرم كه مستقيماً شما هم از بينندگان عزيز و محترم را بشنويد. شبكه جهاني ولايت
استاد رضايي اصفهاني
ببخشيد آقاي نقوي،
آقاي نقوي
بفرماييد حاج آقا
استاد رضايي اصفهاني
ببخشيد
آقاي نقوي
خواهش مي كنم
استاد رضايي اصفهاني
عرض كنم خدمت تان كه البته اين دوست عزيزمان كه حالا اسم خودشان را
بيننده
الو
استاد رضايي اصفهاني
نفرمودند،
آقاي نقوي
خواهر عزيز يك لحظه گوشي. بفرماييد آقاي دكتر بفرماييد.
استاد رضايي اصفهاني
نكته ي، نكات جالبي را از سوره قريش اشاره كردند كه به بحث ما هم مربوط شد، يعني هر چند ايشان در قالب سؤال نفرمودند ولي يكي دو نكته جالب را اشاره كردند كه در سوره قريش خداوند تبارك و تعالي بحث الفت و دوستي و انس قريش را مطرح مي كند در سفرهاي تابستاني و زمستاني و بحث پرستش پروردگار كعبه را مطرح مي كند و بعد بحث رفع مشكلات اقتصادي را «أَطْعَمَهُم من جُوعٍ» و بعد در پايان بحث «آمَنَهُم منْ خَوْفٍ» يعني اين كه انسان امنيت پيدا بكند و امنيت را اينجا نسبت مي دهد به خدا، مي فرمايد: خداست كه امنيت شما را تأمين مي كند و امنيت زمينه ساز آرامش رواني و تأمين بهداشت رواني است. در حقيقت شايد ايشان مي خواستند اين نكته را يادآوري بكنند كه يكي از شاخه هاي بحث بهداشت رواني و سرچشمه هاي بهداشت رواني خود خداوند تبارك و تعالي است كه امنيت انسان ها را تأمين مي كند، آنها را آرامش به آنها مي دهد، همان طوري كه برعكسش را هم ما عرض كرديم كه به ياد خدا بودن موجب آرامش مي شود «أَلاَ بِذِكْرِ اللهِ تَطْمَئِن الْقُلُوبُ» ولي اين نكته اي كه ايشان خواستند از آيات استفاده بكنند به يك نوعي يا من برداشت كردم كه خواستند بحث ايلاف و الفت را و همچنين پرستش را مؤثر قرار بدهند در بحث امنيت و بهداشت روان؛ از ظاهر ارتباط آيات اول تا سوم با آيه چهارم چنين چيزي از نظر تفسير مشكل است برداشت كردنش ولي آن نكته اي كه فرمودند راجع به بحث «آمَنَهُم منْ خَوْفٍ» نكته جالبي بود.
آقاي نقوي
خيلي ممنون حاج آقا، متشكر. بينندگان عزيز و محترم ما در خدمت شما هستيم البته همين طوري كه عرض كردم به هر صورت، عرض به حضور شما وقتي كه جناب آقاي دكتر رضايي صحبت مي فرمايند ما خط ها را پشت خط مي گيريم بعد روي hold مي زنيم، يك مقدار اگر تحمل بفرماييد ممنون شما هستم. شبكه جهاني ولايت بفرماييد در خدمت شما هستيم، سلامٌ عليكم.
بيننده
الو سلام عرض شد، حال شما خوب است؟
آقاي نقوي
الحمدلله، خدا را شكر، بفرماييد.
بيننده
بله، عرض شود خدمت شما كه قرآن توانايي پاسخگويي به نيازهاي جامعه بشري را براي هميشه دارد، دليلش هم اين است كه ما مي توانيم قرآن را در هر مقطع زماني بنا بر نيازهاي عصر خودمان تفسيرش بكنيم، من مي خواهم بدانم چرا علماي ما اصلاً به اين بعد توجهي نمي كنند، هميشه علما و مرجعيت ما يك قدم عقب تر از تمدن زمان خودشان بوده يعني اين كه، يعني اين كه چه طوري بگويم، آرمان هايي مثل آزادي بيان، آزادي قلم، آزادي انديشه اينها يا برابري زن و مرد كه در قرآن به آن اشاره شده را ما در كتب فقهي هيچ عالمي نمي توانيم ببينيم، اين دليلش چيست؟ چرا علماي ما زياد هميشه يك قدم عقب تر از تمدن روزشان هستند؟ و آرمان هايي كه با قرآن هم بعضاً هيچ تناقضي ندارد، اصلاً به آن اهميتي نمي دهند، فكر نمي كنيد اين خودش باعث دين گريزي و رشد سكولاريسم در جامعه بشود؟
آقاي نقوي
اگر صلاح بدانيد مي شود خودت را معرفي بفرمايي، از كجا زنگ مي زني و اسم تان؟
بيننده
من امير هستم از تهران.
آقاي نقوي
امير از تهران، ممنون تشكر، آقاي دكتر رضايي جواب را مي دهند إن شاء ا...، ممنون تشكر، خداحافظ.
بيننده
خداحافظ.
آقاي نقوي
خداحافظ. جناب آقاي دكتر رضايي بفرماييد در خدمت شما هستم.
استاد رضايي اصفهاني
خواهش مي كنم. بله مطلبي كه دوست مان، اصل مطلبي كه فرمودند مطلب درستي بود و آن اين كه قرآن كريم پاسخگوي نيازهاي انسان در هر عصري هست كه ما در جلسه اول حدود 10 راهكار براي اين قضيه مطرح كرديم و امشب هم يكي از آنها را كه بحث بهداشت رواني بود توضيح داديم. در حقيقت قرآن، ما پرسش هايمان را مي توانيم به محضر قرآن ببريم و قرآن پاسخ مي دهد و دليل اين كه قرآن در هر زماني هم تفسير جديد نياز دارد و از علامه طباطبايي (رحمة الله عليه) حكايت شده كه قرآن هر 2 سال يك بار نياز به تفسير جديد دارد همين است كه مسائل انسان جديد مي شود، مشكلات جديدي به وجود مي آيد، مسائل جديد و قرآن پاسخ هاي جديدي را ارائه مي كند بر اساس آن 10 راهكاري كه عرض كرديم و لذا تفسيرهاي جديد در قرآن نوشته مي شود و حتي ترجمه هاي جديد؛ ما اين مرتب نياز داريم و دانشمندان و مفسران قرآن هم چنين مي كنند مرتب هر چند سال يك بار تفسيرهاي جديدي از قرآن ارائه مي شود و نكات جديدي به بشريت عرضه مي شود. مثل همين بحث آزادي قلم و بيان و اهميت اينها را كه در قرآن اشاراتي به آن شده و تأمين حقوق زن و مرد هست كه هر كدام متناسب با ساختار وجودي خودشان كه در قرآن مقرراتش بيان شده، حالا تساوي حقوق زن و مرد را بايد يك جلسه جداگانه اي بحث بكنيم، قرآن كريم اصل نيازهاي اساسي انسان و ارزش هاي اساسي زن و مرد را برايش جنسيت قائل نيست، مثل اين كه انسان ها، هم زن هم مرد مي توانند حيات طيبه داشته باشند و در قرآن اشاره شده، «مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثي » كه هر كسي مؤمن باشد و عمل صالح انجام بدهد «مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثي فَلَنُحْيِيَنهُ حَياةً طَيبَةً» خداوند به او حيات طيب مي دهد چه مرد باشد چه زن، يعني ارزش هاي اساسي انسان مثل تقوا، علم، كمال، هجرت، اينها بين زن و مرد مساوي است اما به هر حال ساختار وجودي زن و مرد هم متفاوت است، بر اساس آن هم قرآن وظايف و حقوقي مشخص كرده كه گاهاً به تناسب آن متفاوت هست، اين را من فقط مي خواستم تذكر بدهم كه تساوي مطلق نيست ولي اين جاي بحث خودش را دارد كه إن شاء ا... يك وقتي عرض خواهيم كرد اما اين كه سؤالي كه فرمودند كه چرا اين مسائل در كتب فقهي نيامده، من اشاره مي كنم خدمت تان كه هر دانشي وظيفه خاص خودش را دارد، مثلاً كسي نمي تواند بگويد كه چرا در دانش فيزيك از آزادي قلم و بيان سخن گفته نشده؟ چون دانش فيزيك وظيفه اش اين نيست؛ دانش فقه وظيفه اي دارد، دانش تفسير وظيفه اي دارد، دانش كلام وظيفه اي ديگر و لذا اين مباحث سر جاي خودش مطرح مي شود، مثلاً در دانش فقه ما وظايف انسان را «بما هو انسان» تكاليفش را، تكاليف شرعي اش را، نماز بخواند، روزه بگيرد، معاملاتش چگونه باشد، اينها را بيان مي كنند بر اساس فقه مصطلحي كه ما امروز داريم اما در آنجا شايد خيلي جاي اين نباشد كه ما بياييم مباحث تفسيري اين گونه اي را مطرح بكنيم كه حالا حدود مقررات آزادي بيان و قلم و تساوي حقوق زن و مرد و اين ها، مگر اين كه كسي بگويد اينها در مباحث فلسفه فقه يا مثلاً مباحث مباني فقه و امثال ذلك مطرح مي شود و الا در خود دانش فقه جاي چنين بحث هايي نيست مگر اين كه رنگ حقوقي و احكامي بگيرد اما اين يك نكته كه هر علمي وظيفه خاص خودش را دارد بنابراين فقهاي عظام اينها سر جاي خودش مطالب فقهي خودشان را بيان مي كنند در رساله هاي عمليه يا كتاب هاي فقهي و مطالب تفسيري در كتاب هاي تفسيري بيان مي شود، مطالب كلامي عقيدتي در كتاب هاي دانش كلام مطرح مي شود، همان طور كه مطالب شيمي و فيزيك و پزشكي در كتاب هاي خاص خودشان مطرح مي شود، اين يك نكته، نكته دوم اين كه شايد اين دوست مان اطلاع كافي نداشت و الا بسياري از فقهاي بزرگواراني كه الآن هم در حيات هستند و محضرشان ما بوديم و استفاده كرديم مثل حضرت آيت الله مكارم شيرازي (حفظه الله) ايشان هم مفسر هستند هم فقيه هستند، در كتاب هاي تفسيري خودشان چه تفسير نمونه، چه تفسيرهايي مثل پيام قرآن، تفسير موضوعي، بسياري از اين مباحثي كه دوست مان اشاره كردند را مطرح كردند، نظرات خودشان را، برداشت هايشان را از آيات مطرح كردند و مي توانند مراجعه بكنند ايشان به تفسير نمونه، همين مباحثي را كه فرمودند با آن قيوداتي كه بنده عرض كردم مي توانند پيدا بكنند و توضيحاتش را استفاده بكنند. پس اين گونه نيست كه آقايان مطرح نكرده باشند شايد اين دوست مان كمتر اطلاع دارند.
آقاي نقوي
بله، ممنون حاج آقا، آقاي دكتر خيلي ممنون، متشكر، چند تا خط پشت خط هستند كه اينها منتظر هستند چند تا سؤال را مي گيرم دوباره در خدمت شما هستم. شبكه جهاني ولايت، سلامٌ عليكم بفرماييد، در خدمت شما هستيم.
بيننده
سلام عليكم جناب آقاي نقوي، خدمت آقاي دكتر رضايي هم سلام عرض مي كنم.
آقاي نقوي
عليكم السلام.
بيننده
هادي هستم از اردبيل. خدمت جناب آقاي دكتر قزويني هم سلام عرض مي كنم با اين كه تشريف ندارد اين جا. سؤالي كه داشتم جناب آقاي نقوي مي خواستم ببينم در روايات هاي به تعبيري كه به ما رسيده، اگر از من بخواهند در دسترس ندارم كه قرآن در زمان حيات پيامبر اكرم جمع آوري شده و 11 جلد توسط پيامبر اكرم به حضرت علي املا شده كه حضرت علي با حاشيه هاي مربوطه را هم نوشته و نگهداري نموده اند و براي آن توضيحي كه عرض كردم، جمع آوري قرآن بعد از رحلت پيامبر اكرم چقدر صحت دارد كه جناب دكتر رضايي در اين مورد اگر راهنمايي لازم را بفرمايند ما ممنون مي شويم. سؤال دوم من هم اين است كه كوتاه هست كه قرآن كتاب علمي است يا كتاب هدايت هست، اگر در اين خصوص جواب بدهند خيلي ممنون مي شويم، خداحافظ شما.
آقاي نقوي
ممنون، متشكر، آقاي هادي عزيز از اردبيل، در خدمت شما هستيم. جناب آقاي دكتر رضايي در خدمت شما هستم كه 2 تا سؤال هاي مهمي كه ايشان مطرح فرموده را اگر جواب بفرماييد در خدمت هستم.
استاد رضايي اصفهاني
خواهش مي كنم. بنده هم سلام عرض مي كنم خدمت جناب آقاي هادي و بينندگان جديدي كه ملحق به بحث ما شدند. عرض كنم كه از سؤال دوم شان شروع بكنيم. قرآن كتاب علمي است يا كتاب هدايت، قرآن كريم خودش را كتاب هدايت معرفي مي كند «هُديً لِلناسِ، هُديً لِلْمُؤْمِنينَ، هدي للمحسنين» و آيات متعددي است كه در سوره بقره، سوره لقمان و سوره هاي ديگر قرآن آمده كه قرآن هدايت است براي مؤمنان، براي متقين و امثال ذلك، پس هدف اساسي قرآن هدايت است، هدايت انسان به سوي خدا اما در راستاي اين هدف يك سري اهداف مقدماتي و فرعي دارد قرآن كه انسان ها را با حوزه هاي مختلف معرفتي آشنا مي كند، مثلاً قرآن كريم مباحثي را در رابطه با آفرينش جهان، آفرينش انسان و امثال ذلك مطرح مي كند كه بيش از 2 هزار آيه در قرآن به مطالب علمي اشاره دارد، حدود 150 آيه به مطالب پزشكي اشاره دارد، حدود 300 آيه به مطالب كيهان شناسي اشاره دارد، تعداد زيادي از آيات قرآن به مسائل اقتصادي اشاره دارد و امثال ذلك. در شمارشي كه ما داشتيم بيش از 2 هزار آيه قرآن به اين مطالب اشاره دارد، نزديك يك سوم قرآن ولي اين گونه نيست كه قرآن كتاب شيمي، فيزيك، كيهان شناسي و پزشكي باشد، از اين اشارات را قرآن بيان كرده در راستاي خدا شناسي، در راستاي معاد شناسي؛ مثلاً اوايل سوره حج و مؤمنون وقتي كه قرآن سخن از مراحل آفرينش انسان در درون رحم مي كند، بحث جنين شناسي را مطرح مي كند، همان را به عنوان نشانه رستاخيز بيان مي كند. در آغاز، اوايل سوره رعد وقتي كه از مباحث كيهان شناسي سخن مي گويد آنها را به عنوان نشانه هاي خدا شناسي مطرح مي كند، دوستان عزيز مي توانند اين مطلبي را كه عرض مي كنم در سوره نحل هم ببينند و سوره هاي ديگر كه قرآن كريم مطالب زيادي را در اين رابطه مطرح مي كند، «مِنْ آياتِه، مِنْ آياتِه، مِنْ آياتِه» پس در يك جمله قرآن كتاب علمي نيست اما مطالب علمي و معارف علمي در راستاي خدا شناسي و معاد شناسي دارد؛ اين يك نكته اما در مورد سؤال اول شان كه جمع قرآن در زمان امير المؤمنين (عليه السلام) بود يا در زمان بعد از يعني توسط امير المؤمنين (عليه السلام) و در زمان پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله و سلم) يا بعد از وفات پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم)، اين مطلب بين ارباب علوم قرآن، متخصصين علوم قرآن اختلاف نظر هست و معمولاً 2 گروه هستند آقايان، برخي از بزرگان مثل مرحوم آيت الله خوئي در كتاب البيان معتقدند كه قرآن در زمان خود پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله و سلم) جمع شده و دلايل متعددي هم بر اين مسأله آوردند و خود جمع قرآن توسط امير المؤمنين (عليه السلام) هم يكي از اين موارد است منتها جالب است كه راجع به جمع امير المؤمنين توضيح جداگانه اي را عرض مي كنم. منتها گروه دومي از محققين از شيعه و سني معتقدند كه قرآن بعد از پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله و سلم) جمع آوري شده و از جمله مرحوم آيت الله معرفت در كتاب التمهيد اين قول را قبول دارند و دلايلي هم براي خودشان آوردند، منتها وجه جمع اين مطالب را ما در مقاله اي جمع آوري كرديم تحت عنوان معاني جمع قرآن، دوستان مي توانند به سايت مركز تحقيقات قرآن كريم المهدي مراجعه بكنند، آنجا مقاله ما اكثرش روي سايت هست من الجمله آن مباحث بهداشت رواني كه من امشب مطرح كردم تحت عنوان قرآن و بهداشت رواني روي سايت هست و اين مطالبي هم كه الآن راجع به جمع قرآن عرض مي كنم آنجا مي توانند مشاهده بكنند تحت عنوان مقاله معاني جمع قرآن. به هر حال اين جمعي كه ما در اين مطالب كرديم به اين نتيجه رسيديم كه رواياتي كه در مورد جمع قرآن اشاره مي كند به مراحل مختلف جمع اشاره مي كند، در حقيقت قرآن يك بار جمع نشده، يكي در زمان خود پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله و سلم) بوده كه قرآن را پيغمبر وقتي كه نازل مي شد به كاتبان وحي مي فرمودند كه بنويسيد، من الجمله امير المؤمنين (عليه السلام) و برخي ديگر از كاتبان مي نوشتند، بعد يك نسخه را به خود پيامبر مي دادند كه در منزل نگهداري مي كردند كه اين در روايات آمده كه يك نسخه را پيغمبر در منزل نگهداري مي كردند بنابراين يكي از جمع ها جمعي بود كه در خود منزل پيامبر انجام شد، جمع ديگر جمعي بود كه در ذهن اصحاب انجام شد، گاهي در روايات گفته مي شود «جُمّاع القرآن» يعني حافظان قرآن كه در جنگ يمامه، جمعي شان شهيد شدند بنابراين؛ يك جمع در ذهن صحابه بود كه حافظان قرآن بودند، يك جمع در خانه پيامبر بود بعد جمعي بود كه توسط امير المؤمنين (عليه السلام) انجام شد كه بعد از فوت پيامبر فرمود: من رداي خودم را بر نمي دارم مگر اين كه قرآن را جمع بكنم و جمع كرد و بر شتري بار كرد و بر مردم عرضه كرد و جمعي هم كه حضرت انجام داد با حواشي بود، يعني شأن نزول آيات، نكات تفسيري هم در كنار يا مثلاً ذيل آيات مطرح شده بود، طبق نقلي كه شده؛ بعد از پيامبر باز هم برخي افراد جمع قرآن كردند از جمله در مورد خليفه اول ابوبكر گفته شده است كه اقدام به جمع قرآن كرد منتها قرآن را به روي پوست نوشته شده بود يا روي قطعه هاي سنگ و امثال ذلك نوشته مي شد اينها را در يك پارچه بسته اي جمع كرد ولي به صورت كتاب نشد بعد در زمان عثمان بار دوم قرآن جمع آوري شد كه آن جمعي كه عثمان كرد تحت عنوان توحيد مصاحف از آن ياد مي شود كه حالا به خاطر اختلاف قرائت هايي كه به وجود آمده بود تلاش كرد كه قرآن را جمع آوري بكند و با يك خط و يك قرائت به چند نسخه نوشته بشود، نسخه ايش مثلاً به كوفه برود، نسخه ايش در مدينه، نسخه ايش در شام، نسخه هاي متعددي را فرستاد كه يك توحيدي بشود، وحدتي بين مصحف ها و نوشته هاي قرآن بشود كه در آن لجپنه و گروهي كه تشكيل داده بود امير المؤمنين (عليه السلام) هم شركت داشتند و نظارت داشتند، به هر حال اين مراحل مختلف جمع بوده و نافي همديگر هم نيست يعني اگر كسي بگويد قرآن در زمان پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) جمع شده به آن 2، 3 معنايي كه عرض كردم درست است مگر كسي بگويد در زمان بعد از پيامبر توسط ابوبكر يا عثمان انجام شده، اين هم درست است چون اينها به صورت عرض كردم مثلاً در يك پارچه بسته اي توسط ابوبكر و توسط عثمان در يك حالت توحيد مصاحف چند نسخه تهيه شد، البته راجع به جمعي كه ابوبكر و عثمان كرد بحث هاي زيادي هست كه اصلاً آيا اين جمع سياسي بود؟ يعني مي خواستند به عنوان يك نسخه قانون اساسي پيش خودشان باشد يا اين كه واقعاً قصد جمع قرآن بود؛ در مورد اين، مباحث حاشيه اي زيادي مطرح هست كه مي توانيم به كتاب ها مراجعه بكنيم ولي يك جمله در مجموع عرض بكنم و آن اين كه جمع قرآن، همه اين جمع ها بدين معنا نيست كه ما چند تا قرآن داشته باشيم و از نظر شيعه و اهل سنت ما يك قرآن بيشتر نداريم و آن قرآني است كه الآن در محضرش هستيم، از سوره حمد شروع مي شود تا آخر سوره ناس ادامه پيدا مي كند و نه يك آيه كم و نه يك آيه زياد شده، همان چيزي است كه بر پيامبر نازل شد و الآن هم نزد ماست. آن قرآني كه خدمت امير المؤمنين (عليه السلام)، امير المؤمنين (عليه السلام) جمع آوري كردند، طبق رواياتي كه نقل شده آن قرآن هم با اين قرآن فعلي از نظر آيات كم و زياد ندارد، اين عقيده شيعه است كه قرآن كم و زياد نشده، آن قرآني كه امير المؤمنين جمع كرد و آورد و عرضه كرد و بعد نپذيرفتند و بعد برگرداند به منزل و خدمت ائمه اطهار (عليهم السلام) بود آن قرآن همين قرآن است بدون كم و زياد در آيات، فقط حواشي توضيحاتي، رواياتي از پيامبر، شأن نزول هايي كه حضرت اضافه كردند، نكاتي كه در مورد باطن قرآن داشتند و امثال ذلك، اينها اضافه بود كه اينها ربطي به اصل قرآن ندارد.
آقاي نقوي
بله، ممنون جناب آقاي دكتر رضايي، واقعاً مطالب خيلي قشنگ و خوب را مطرح فرموديد، جناب آقاي دكتر همين دوراني كه شما صحبت مي فرموديد ما پشت خط تلفن ها را گرفتيم، تماس هايي كه داشتند با چند تا سؤال هايي هستند كه اينها مطرح فرمودند، البته مربوط به هم قرآن هست و بيشتر به فقه مربوط هست، حالا من اين 3 تا سؤال ها را در خدمت شما مطرح مي كنم كه هر كدام از اينها را صلاح مي دانيد جواب بدهيد كه بعداً إن شاء ا... العزيز التماس دعا داريم، برنامه را به اختتام مي رسانيم. سؤال اول اين است كه ازدواج يك مسلمان با يك مسيحي يا يهودي از نظر شرعي درست هست يا نه؟ سؤال دوم ميزان حجاب در كشورهايي مثل آمريكا براي بانوان بايد چطور باشد؟ و مي پرسند كه آيا مي توانند تفاوتي با ايران يا كشورهاي اسلامي داشته باشند؟ كه عرض كردم ايشان نظر قرآني و همين طوري مربوط به فقه هم هست. آيا كسي كه دين خود را از اسلام تغيير مي دهد، مسيحيت، يعني مثلاً مسيحي مي شود آيا مي توانيم با او ارتباط داشته باشيم يا خير؟ اين 3 تا سؤال هايي بودند كه ما از بينندگان عزيز و محترم گرفتيم، حالا هر كدام شان مربوط به موضوع ما مي شود لطفاً اگر بفرماييد جوابش را، من در خدمت شما هستم.
استاد رضايي اصفهاني
عرض مي كنم خدمت تان كه من پيشنهاد مي كنم اين مسائل چون مباحث فقهي هم هست و ممكن است اختلاف نظري هم بين مراجع معظم تقليد در اين مورد باشد، گروه دوستان فقه به اين مسأله پاسخ بدهند و از بينندگان عزيز هم خواهش مي كنم كه مباحثي كه فقهي سؤال مي كنند بفرمايند كه مرجع تقليدشان چه كسي است كه جناب حاج آقاي نقوي يا دوستان گروه فقه بتوانند دقيق نظر مرجع تقليد آن بزرگوار را برايشان توضيح بدهند ولي به صورت كلي من يك جوابي را عرض مي كنم و جزئيات مسأله و تفسير مسأله را از دوستان گروه فقه إن شاء ا... دريافت بفرماييد. ازدواج با غير مسلمان، اگر زن مسلمان بخواهد با غير مسلمان ازدواج بكند آقايان اشكال مي كنند ولي ازداج مرد مسلمان با زن غير مسلمان، مسيحي يا يهودي را برخي آقايان به صورت موقت اجازه مي دهند با عقد موقت حالا ولو طولاني باشد. مورد بعدي بحث ميزان حجاب است كه حجاب ملاكش در همه دنيا يكسان است يعني يك حداقلي دارد حجاب و آن اين كه غير از صورت و 2 دست، بقيه بدن پوشيده باشد، در مورد خانم ها و در مورد آقايان هم حجاب خاص خودشان بنابراين؛ حجاب يك ملاك دارد و آن پوشيده بودن بدن هست كه حالا گاهي مقدارش و نوعش، نوع حجابي كه برگزار مي شود بر اساس عرف كشورها متفاوت است، نوع پوششي كه مي پوشند، چادري كه مي پوشند، عبايي كه مي پوشند، مانتويي كه مي پوشند اينها متفاوت است، اگر مورد هاي خاصي مد نظرشان هست بايد دقيق با مرجع تقليدشان بفرمايند و جواب را بگيرند اما كسي كه اسلام را تغيير بدهد و به دين ديگري برود اين بحث ارتداد پيش مي آيد كه الآن وقتش نيست من وارد بحث ارتداد بشوم ولي كلاً ارتباط با افرادي كه از دين خارج هستند، غير مسلمان هستند، مسيحي يا يهودي، اصل ارتباط با اينها اشكالي ندارد مگر اين كه تأثير منفي گذاشته بشود روي شخصي كه مي خواهد با آنها ارتباط برقرار بكند مثلاً شخصي بخواهد با يك نفر مسيحي يا يهودي ارتباط برقرار بكند منتها عقيده اش ضعيف باشد يا مطالعات كافي نداشته باشد، احتمال بدهد كه بچه اش مثلاً تحت تأثير منفي آنها قرار مي گيرد، اين مشكل دارد اما اگر تحت تأثير قرار نگيرد بلكه برعكس بتواند براي آنها مفيد باشد و آنها را هدايت بكند، اين ارتباط اشكالي ندارد؛ اصل دوستي مسلمان با غير مسلمان، چه مسلماني، چه فردي كه از قديم مثلاً يهودي يا مسيحي بوده يا فردي كه جديداً مثلاً مسيحي شده، ارتباط با او مشكلي ندارد مگر اين كه از باب نهي از منكر كسي قطع رابطه بكند؛ مثلاً كسي كه منحرف شده از اسلام بعد الآن به خاطر اين كه متنبه بشود و دست بردارد از اين انحرافش مثلاً يك چند نفري كه اطرافش هستند مدتي با او ارتباط شان را كم بكنند تا متنبه بشود، متوجه بشود كه كار اشتباهي كرده، اين از باب نهي از منكر مي شود و الا اصل ارتباط اگر خوف انحرافي نباشد اشكالي ندارد، ريز و جزئيات اين مسائل را من خواهش مي كنم كه از گروه فقه با موارد جزئي تري كه مي فرمايند و نام مرجع تقليد شان مي پرسند مطمئناً دقيق تر مي توانند پاسخ خودشان را دريافت كنند.
آقاي نقوي
إن شاء ا...، جناب آقاي دكتر رضايي خيلي ممنون، خسته نباشيد، إن شاء ا... كه خداوند متعال توفيقات شما بيشتر بفرمايند با اين مطالب جالبي كه امروز مطرح فرموديد.
استاد رضايي اصفهاني
خواهش مي كنم.
آقاي نقوي
در خدمت شما هستم، پايان برنامه التماس دعا، دعا بفرماييد و إن شاء ا... از بينندگان عزيز و محترم هم خداحافظي مي كنيم، بفرماييد حاج آقا.
استاد رضايي اصفهاني
إن شاء ا... خداوند به ما و شما و همه بينندگان توفيق بيشتر بدهد كه استفاده بكنيم از قرآن كريم و عمل بكنيم به آيات قرآن و خدا به بركت قرآن و اهل بيت آرامش و رحمت خودش را بر همه ما نازل بفرمايد. والسلام عليكم و رحمة الله و بركاته.
آقاي نقوي
خيلي ممنون جناب آقاي دكتر رضايي، شما را به همه، همه بينندگان عزيز و محترم را به خداوند متعال مي سپارم. از همه شما بينندگان عزيز و محترم هم التماس دعا داريم. والسلام عليكم و رحمة الله و بركاته. خداحافظ.
استاد رضايي اصفهاني
خداحافظ.

* * * * * * *
* * * * * * *
* * * * * * *

««« و السلام عليكم و رحمة الله و بركاته »»»